
Nasza wakacyjna podróż przez warsztaty Maroka powoli dobiega końca. Dlatego najwyższy czas by pokazać Ci warsztat biżuterii. Po metaloplastyce, warsztatach sztukaterii gebs, mozaice zellij i innych, wyruszamy do warsztatów, w których wytwarza się srebrne i złote ozdoby.
Biżuteria marokańska
Biżuteria marokańska wyróżnia się na tle innych krajów afrykańskich, co wynika z różnorodności wpływów, którym podlegała. Przybiera niezliczone formy i konfiguracje, tworząc jedne z najciekawszych i równocześnie największych gabarytowo egzemplarzy. Była i jest noszona nie tylko jako ozdoba, stanowi także sposób komunikowania bogactwa, statusu społecznego, przynależności plemiennej czy wyznania religijnego. Jest inwestycją, wyrazem niezwykłej kreatywności, najczęściej służy połączeniu udrapowanych elementów odzieży (zaczęto ją wykorzystywać w tym celu zanim wymyślono guziki). Znaczenie biżuterii wykracza jednak dalece poza jej charakter dekoracyjny i praktyczny. Pełni też rolę „zbroi” przed złymi mocami.
Biżuteria marokańska - wytwarzanie
Podobnie jak w przypadku wielu innych rzemiosł w Maroku, w biżuterii również widoczne są silne wpływy różnych kultur. Ta wyliczanka nie jest krótka! Berberowie pracowali w metalu, Fenicjanie przywieźli filigran, Rzymianie emalię, Wandalowie czerwony, szklany kaboszon, Arabowie wzornictwo floralno-geometryczne, jubilerzy żydowscy niello, z Afryki natomiast przejęto inkrustację rogu i drewna srebrnym drutem. Bogactwo inspiracji sprawiło, że mimo islamizacji i arabizacji, biżuteria berberyjska stała się spadkobierczynią dawnych kultur.
Biżuteria marokańska – techniki
Marokańscy rzemieślnicy i artyści tworząc biżuterię wykorzystują wiele różnych technik: odlewanie metalu w piasku, relief i repusowanie, grawerowanie i filigran, emaliowanie, niello (technika zdobnicza polegająca na wypełnianiu wgłębień rysunku na powierzchni metalu rodzajem masy o grafitowej barwie) i pozłotnictwo, jak i ozdabianie kamieniami, paciorkami i szkłem. Projektantka Anna Orska poznawała rzemiosło w Tiznit, tradycyjnym berberyjskim mieście, które uważane jest za marokańską stolicę srebra. W obrębie jej zainteresowań pozostawał przede wszystkim filigran.
Ta niezwykle precyzyjna i wymagająca dużej uwagi technika bierze swój początek w starożytnej Mezopotamii. Filigran został przyniesiony do Afryki Północnej przez Fenicjan. Rozwijali go Rzymianie, jubilerzy żydowscy i berberyjscy. Technika filigranu polega na wykonywaniu całych przedmiotów lub tylko ich zdobień z cienkich drucików, które są ze sobą skręcane i formowane, tak by utworzyły delikatną siateczkę. Następnie rozklepuje się je lub walcuje, uzyskując ażurowy ornament o ząbkowanych brzegach. Filigran jako ornament wykonywany jest osobno, a następnie lutowany do powierzchni przedmiotu, który ozdabia. Wiele filigranowych wyrobów w biżuterii marokańskiej uzupełnia barwna emalia, czyli kolorowa, szklista powłoka.
Wydaje się, że emalia pojawiła się na północy Afryki wraz z Rzymianami, choć to Fenicjanie jako pierwsi topili szkło na pastę. Emalię częściej stosuje się na złocie lub miedzi, ale dzięki wielokulturowej wymianie i kontaktom, w Maroku rozwinęła się przede wszystkim na srebrze. Filigranową biżuterię uzupełnia się emalią komórkową, w której najpierw tworzy się ornament, a następnie, w tak powstałe komórki nakłada się emalię wytworzoną z piasku, tlenków metali nadających kolor i innych składników masy. Operacja ta wymagała wyjątkowej precyzji, ponieważ temperatura topnienia emalii była tylko o jeden stopień wyższa, niż temperatura topnienia metalowej podstawy. Po wypaleniu emalię studziło się, szlifowało i polerowało jej powierzchnię, tak by nie przysłaniała filigranu, a jedynie wypełniała komórki.
Biżuteria marokańska – tradycja miast i terenów wiejskich
Wytwarzanie biżuterii marokańskiej dzieli się na tradycje miast i terenów wiejskich. Miejska, wykonywana głównie ze złota lub pozłacanego srebra i wysadzana kamieniami, wiąże się z kulturą arabską, choć silny wpływ na nią miały także tradycje żydowskie. Diademy, bransoletki, naszyjniki, broszki, wisiory i klamry do pasa są najbardziej charakterystycznymi formami miejskiej biżuterii. Cechuje je delikatność, elegancja i symetria. Wszechobecne floralne i geometryczne wzory oddawane w filigranie, reliefie i grawerunku, wzbogacane są niekiedy osadzanymi w złocie kamieniami (granaty, szmaragdy, rubiny i perły).
Tymczasem na terenach rolniczych i w górach, w społeczności Berberów, produkowano biżuterię w srebrze, wierzono bowiem, że złoto jest metalem, w którym tkwią złe moce. Praca ta była zawsze domeną kowala, który był poważanym członkiem społeczności - ogień, którym się posługiwał kojarzono z djoun (dżinem), którego nie każdy potrafił ujarzmić. Kierowani obawą przed djoun, Berberowie często zlecali żydowskim jubilerom wykonanie biżuterii. Formy, techniki i wzory przepływały zatem swobodnie, wzbogacając obie społeczności. Każdy region miał (i ma do dziś) swoje centra biżuteryjne, w których istotną rolę odgrywało pochodzenie plemienne i styl. Dzięki temu po formie i rodzaju ornamentu można identyfikować plemienną przynależność. Biżuteria funkcjonuje zatem jako symbol klanu, w taki sam sposób jak tatuaż plemienny.
Choć sztuka tworzenia biżuterii w metalach szlachetnych była i jest praktykowana niemal wyłącznie przez mężczyzn, to berberyjskie kobiety tworzą biżuteryjne ozdoby, w których zestawiają metale m.in. z bursztynem i koralem. To one decydują o wzorze i strukturze naszyjnika czy diademu, podczas gdy mężczyźni wytwarzają metalowe komponenty. Jest nawet stare powiedzenie, które mówi, że: mężczyzna jest okryty wstydem, gdy tworzy naszyjniki, ale wychwalany gdy tworzy srebro.
Biżuteria marokańska – popularne wzory
Naszyjniki są jednymi z najistotniejszych elementów biżuterii marokańskiej. Kobiety najchętniej noszą ją warstwowo, łącząc zarówno małe naszyjniki jak i te pokaźnych rozmiarów. Równie chętnie sięgają po naszyjniki krótkie, przylegające bezpośrednio do szyi oraz długie, swobodnie układające się na klatce piersiowej, a także oszałamiające, efektowne napierśniki. Mniejsze naszyjniki noszone są zazwyczaj na co dzień, gdy kobiety pracują w polu lub przy warsztacie tkackim, większe i najwspanialsze okazy wraz ze wszystkimi innymi elementami biżuterii, noszone są podczas ważnych wydarzeń w życiu. Niektóre naszyjniki składają się tylko z jednego lub dwóch surowców. Inne, jak np. w południowych oazach, są rozbudowane, masywne, wręcz oszałamiają swoim rozmiarem. Są oznaką bogactwa i statusu. Poza licznymi srebrnymi amuletami i talizmanami, składają się z licznych paciorków z korala i bursztynu, amazonitu, karneolu, muszli i innych dobrodziejstw. Naszyjnik w swojej najdrobniejszej formie często jest darem dla nowonarodzonego dziecka, bez względu na płeć. Berberyjski chłopiec potem już nigdy nie założy innego. Jedyna biżuteria, którą będzie nosił to srebrny pierścień, który dostanie od ojca. Berberyjska dziewczynka będzie otrzymywała amulety i paciorki od matki do czasu swojego ślubu, po którym mogą one zostać umieszczone w innych naszyjnikach, które będzie nosiła.
Fibula jest bardzo interesującym elementem kobiecej biżuterii, dzisiaj rzadko spotykanym w Europie. Fibula z łańcuchem jest niezastąpiona w łączeniu drapowanych elementów odzieży noszonych przez marokańskie kobiety. Choć pierwotnie marokańską fibulę charakteryzował trójkątny kształt mający początek w kulcie barana, gór i gwiazd, berberyjscy i żydowscy jubilerzy stworzyli szeroki wachlarz form sięgających rozmiarem do kilkunastu centymetrów wielkości. Tradycyjna fibula trójkątna to wywodzący się ze starożytności symbol obfitości i płodności. Ze względu na kształt z ostrym zakończeniem chroni także przed złym spojrzeniem. Poza trójkątną z okrągłym zapięciem, fibula może być też okrągła, wydłużona lub zoomorficzna.
Bransoletki to prawdopodobnie najpowszechniej spotykany rodzaj biżuterii pośród kobiet Maroka. Pojawiają się w szerokiej gamie typów i wielkości: zamknięte na zawiasach, haczykach lub otwarte. Bransoletki i bransoletki na kostki nóg - khalkhal (bardziej popularne na południu) zazwyczaj noszone są parami, albo w większych ilościach. Khalkhal są masywne, zakończone masywnymi kulami, ich waga może dochodzić do 500 gr na sztukę. Stanowią one niezbędne akcesoria podczas ślubu. Oprócz zalet dekoracyjnych, tradycyjnie blokują ścieżkę dostępu złośliwym duchom zamieszkującym głębokości ziemi.
Inną popularną ozdobą jest diadem, zazwyczaj noszony z pozostałymi elementami biżuterii. Diadem najczęściej jest po prostu skórzaną lub srebrną taśmą pokrytą emalią lub niello oraz ozdobioną kamieniami (zazwyczaj koralem) i monetami. Inne ozdoby głowy mogą być zestawieniami bursztynów, amuletów, korali, szklanych paciorków i muszli. Mogą być umieszczone na głowie, wplecione we włosy lub przyłączone do diademu łańcuszkami.
Biżuteria marokańska – bogactwo form i ornamentów
Przekraczając próg marokańskiego sklepu z biżuterią, wchodzi się do miejsca, którego wnętrze wypełniają gabloty pełne wiszących naszyjników, talizmanów, fibul, diademów i kolczyków. Pod nimi znajdują się kaskady bransoletek, bransoletek na kostki nóg, rzędy pierścionków i amuletów chroniących przed „złym spojrzeniem”. W tej mnogości przedmiotów potrzeba czasu, by przyzwyczaić oko i zacząć wychwytywać ciekawsze i autentyczne egzemplarze, jednak bez względu na formę, technikę czy jakość wykonania, każda z tych setek, a może tysięcy ozdób, niesie za sobą historię kobiety, która ją niegdyś nosiła i jest świadectwem jej życia.