Piękno Maroka malowane jest wieloma kolorami. Intensywne barwy kipią niemal w każdym zakątku tego afrykańskiego kraju. Doskonale widać je np. w warsztatach mozaiki zellij.  By kolor wybrzmiał prawdziwie, potrzebuje jednak stonowanego towarzystwa, na którego tle będzie mógł prezentować się w całej okazałości. To dlatego barwne kafle najpiękniej wyglądają w obecności bieli gebs. Sztukateria ta równie efektownie kontrastuje z drewnem, w którym marokańscy rzemieślnicy wprawnie i cierpliwie rzeźbią misterne wzory. Zgodnie z obietnicą, nie ustajemy w podróży. Tym razem wybieramy się w odwiedziny do mistrzów snycerki.

Bogactwo naturalnego surowca

Drewno w Maroku jest łatwiej dostępne niż w innych częściach Maghrebu. Ze względu na strategiczne położenie na skrzyżowaniu szlaków handlowych między Afryką i Europą, przez wieki do i z portu w Tangerze, transportowano różnorodne jego gatunki. Najpopularniejszym z nich, powszechnie stosowanym w dekoracyjnym rzeźbieniu był i jest cedr z regionu Środkowego Atlasu. W warsztatach kontynuowana jest także tradycja wykorzystania bardziej twardych gatunków, takich jak mahoń z Afryki Zachodniej, drewno arganowe i cytrynowe, heban z Madagaskaru oraz palisander z Indii. W efekcie drewniane elementy bogato zdobią architekturę zewnętrzną, marokańskie wnętrza i są powszechnie wykorzystywane w życiu codziennym. 

Drewno w architekturze

Rzeźbione dekoracje bez trudu odnaleźć można w meczetach, medresach, czyli szkołach koranicznych, łaźniach (hammamy)j, a także w pałacach, prywatnych domach i na ulicach. Niezwykle precyzyjnie rzeźbione są bramy, sufity, dachy, kopuły, w tym wyjątkowo ozdobne, nakładające się na siebie struktury mukarnasy (nazywane również „sklepieniem o strukturze plastra miodu” lub „sklepieniem stalaktytowym”). W warsztatach snycerzy  powstają także ażurowe osłony okienne i balkonowe typu mouszrabijja. Ten charakterystyczny element architektury krajów muzułmańskich formowany jest na wzór przenikających się elementów połączonych rzeźbionymi węzłami, tworzącymi w rezultacie ażurową dekorację (kraciastą, pasiastą lub rozchodzącą się gwieździście). Mouszrabijje od wieków pełniły różne funkcje: umieszczane na górnych piętrach pomagały schładzać gorące powietrze, równocześnie stanowiąc osłonę... dla kobiet, które pozostając niewidocznymi, mogły śledzić życie toczące się na ulicy. Dziś mają zastosowanie głównie jako element zdobniczy, ale można je spotkać także w meczetach, w których od męskich spojrzeń oddzielają część modlitewną przeznaczoną dla kobiet.

Etapy rzeźbienia w drewnie

Drewno jest materiałem trwałym i stosunkowo miękkim. Plastyczny surowiec łatwo ulega narzędziom w  dłoniach rzemieślników i poddaje się obróbce. Prace rozpoczynają się od wycięcia i ociosania drewna, by nadać mu pożądany kształt. Spośród szeregu dostępnych motywów, maalem (mistrz) wybiera jeden główny i rozbudowuje go. Następnie wykonywany jest papierowy szablon, ręcznie przenoszony i odrysowywany na drewnie. W oparciu o podrys na powierzchni drewna rzeźbi się misterne wzory za pomocą charakterystycznych dla snycerki dłut: płaskich prostych, skośnych lub o ostrzu w kształcie litery V lub U, a także dłut profilowanych, którymi wykonuje się specjalne cięcia. Mimo iż działania te wymagają nakładu pracy, ogromnej precyzji i umiejętności, a osiągnięty efekt może być zniewalający, w Maroku mówi się, że drewniane elementy dekoracyjne nie są ukończone, jeśli nie zostały pomalowane. Dlatego malowanie jest często ostatnim akcentem, wieńczącym żmudny i czasochłonny proces twórczy.

Techniki zdobnicze

Tradycyjną techniką malowania drewna jest zouak, w którym artyści wykorzystują talk i nasycone pigmenty (m.in. kobalt, ciepły odcień złota, odcienie palone). Zouak posługuje się motywami charakterystycznymi dla sztuki islamu – kaligrafią, arabeską, wzorami floralno – geometrycznymi, w tym zwielokrotnioną gwiazdą. Malunki wykonywane są pędzlem z włosia osła. Mistrzowie zouak czerpią z setek lat historii i dziedzictwa, obserwując wszechobecną architekturę i elementy wyposażenia wnętrz.  Tworzona przez nich sztuka jest dopracowana i finezyjna, nie jest jednak jedyną sztuką zdobniczą przekazywaną w Maroku z pokolenia na pokolenie.

Inną, popularną techniką dekorowania drewna jest intarsja, czyli wykonywanie ornamentów z różnych gatunków drewna, poprzez umieszczenie ich w wydrążonej uprzednio płaszczyźnie. Dopasowane fragmenty kontrastują kolorystycznie z otaczającą powierzchnią, tworząc atrakcyjną dekorację. Jednym z głównych centrów intarsji w Maroku jest położna na wybrzeżu malownicza Essaouira. Pochodzące z tego regionu drewno thui stanowi podstawowy surowiec wykorzystywany do stworzenia ozdobnych przedmiotów codziennego użytku. Wydrążony ornament roślinny - tawriq oraz geometryczny, zwany tastir, wypełniony jest elementami wykonanymi z drewna cytrynowego lub hebanu.

Jeszcze inną spotykaną powszechnie techniką jest inkrustacja. Polega ona na tworzeniu wzorów przez umieszczanie w wydrążonej drewnianej powierzchni fragmentów z innego wartościowego surowca, np. kości, masy perłowej lub metali szlachetnych. W Maroku, wzorem berberyjskich przodków, inkrustuje się przede wszystkim kością wielbłądzią. Rzemieślnicy barwią ją i tną na kawałeczki o odpowiednim odcieniu i kształcie. Tak przygotowany materiał umieszczają w wyrzeźbionym ornamencie i szlifują, by zrównał się z otaczającą powierzchnią. Podobnie proces przebiega w przypadku inkrustacji masą perłową. Proces zaczyna się od szlifowania zewnętrznej skorupy mięczaka, do momentu pozostania wyłącznie wewnętrznej warstwy czystej masy perłowej. Wycięte, pożądane elementy wklejane są w wyrzeźbiony w drewnie wzór. By dopełnić i podkreślić dekoracyjny efekt masy perłowej maalem (mistrzowie) niekiedy tną paski srebrnej taśmy i starannie wkomponowują je we wzór.

Projektantka Anna Orska podglądała mistrzów przy pracy zarówno w warsztatach portowej Essaouira, jak i  różnych zakątkach Marrakeszu. W tym ostatnim sama próbowała swoich sił w jednym z warsztatów snycerskich w rzemiślniczej dzielnicy Sidi Boudchich. Wykonując wszystkie czynności pod kierunkiem maalem, rozpoczęła jedną z wielu lekcji ujarzmiania materii marokańskiego rzemiosła. –Drewno jest w Maroku powszechne. Naturalny materiał kontrastuje z bielą gipsowej sztukaterii i zdobnością mozaiki. To trio rzemiosł można podziwiać niemal w każdej świątyni, szkole koranicznej czy pałacu. Przykuwa spojrzenia i wprawia w zachwyt. Nigdzie indziej na świecie nie widziałam tak precyzyjnej i harmonijnej gry kontrastów – mówi artystka.