Szkło jest wszechstronnym materiałem eksplorowanym od tysiącleci przez rzemieślników i artystów. Większość osób myśli o nim jako o materiale stworzonym przez człowieka, ale w naturze występuje on od niemal zawsze i w wielu formach. Naturalnie powstaje gdy piasek lub skała zasobne w krzemionkę, są podgrzewane do wysokiej temperatury i gwałtownie chłodzone. Przykładem naturalnego szkła jest obsydian, czyli szkło wulkaniczne, z którego wykonywano narzędzia, broń, a także ozdoby.
1 Fot. Obsydian.
Historia szkła - początki - szkło egipskie
Pierwsze szkło stworzone przez człowieka powstało prawdopodobnie przypadkowo podczas prac garncarskich lub metalurgicznych. Nie wiadomo jak wyglądały początki produkcji szkła, jednak najstarsze znane wyroby szklane pochodzą z IV tysiąclecia p.n.e. z terenów Mezopotamii oraz (trochę młodsze) z Egiptu. Masa szklana, którą uzyskiwano w początkach szklarstwa nie była doskonała – szkło było nieprzezroczyste, o bardzo niejednorodnej strukturze, znajdowało się w nim wiele niestopionych okruchów. Początkowo wyrabiano niewielkich rozmiarów szklane paciorki, które z czasem stały się środkiem wymiany handlowej i rozprzestrzeniały się na odległe tereny (znane są m.in. z terenów dzisiejszej Danii!). Różne kolory uzyskiwano poprzez dodanie do płynnego materiału śladowych ilości innych substancji chemicznych. Z czasem produkowano nie tylko paciorki i amulety, ale poprzez lanie w formach lub kształtowanie na rdzeniu, nauczono się wytwarzać również szklane naczynia. Szkło postrzegano jako materiał luksusowy i tym samym zarezerwowane było dla klas wyższych. Obiekty szklane używano jako ozdoby osobiste, pojemniki do przechowywania cennych olejków i płynnych wonności, niekiedy masa szklana stosowana była również do inkrustacji, by tworzyć ozdobne motywy.
2 Fot. Szkło ze starożytnego Egiptu w Metropolitan Museum of Art.
Historia szkła - Fenicjanie
W rejonie Lewantu produkcja szkła miała miejsce od połowy II tys. p.n.e. Dzięki Fenicjanom, którzy nauczyli się wytwórczości szkła od Egipcjan, wyroby szklane, zwłaszcza formowane na rdzeniu flakony na perfumy i olejki, rozpowszechniły się w całym świecie śródziemnomorskim. (Na ziemiach polskich pierwsze importowane szklane paciorki pojawiły się już w XV-XIII w. p.n.e.). Grecy eksperymentowali z bezbarwnym szkłem, a ludność w środkowej Europie była składana do grobu ze szklanymi bransoletami i paciorkami (znane są liczne przykłady fragmentów bransolet m.in. ze szkła kobaltowego).
3 Fot. Główka - amulet ze szkła, przykład sztuki fenickiej i kartagińskiej.
Historia szkła - szkło rzymskie
Zdecydowany rozwój i intensyfikacja produkcji szkła miały miejsce w pierwszych wiekach n.e. na terenie Cesarstwa Rzymskiego, gdzie w połowie I w. p.n.e. dokonano rewolucyjnego przełomu w sposobie wykonywania szkła. Odkryto, że szkło może być dmuchane przez pustą piszczel. Uczyniło to produkcję szklanych naczyń o wiele szybszą i łatwiejszą, umożliwiło także rozwój nowych form. W rezultacie rzemieślnicy tworzyli produkty bardziej dostępne cenowo, naśladujące naczynia z innych surowców. Wraz z rozwojem technik produkcji rozwijały się techniki zdobnicze, w tym złocenie, malowanie i umieszczanie cienkiej warstwy złotej folii między dwiema warstwami bezbarwnego szkła. W przypadku biżuterii Rzymianie używali szkła imitującego kamienie szlachetne, np. szmaragd i ametyst, ponieważ szkło dużo łatwiej poddawało się obróbce, ponadto można było wpływać na jego odcień.
4. Fot. Rzymskie szkło antyczne.
Historia szkła - Cesarstwo Bizantyjskie
Upadek Imperium Rzymskiego w 476 r. n.e. skutkował zachwianiem stabilności, a w konsekwencji upadkiem wytwórczości szkła w Europie. Produkcję kontynuowano jednak na wschodzie w Cesarstwie Bizantyjskim, z Konstantynopolem jako centrum wytwórstwa szkła na czele. Od V w n.e. produkowano szkło mozaikowe i sporadycznie elementy do szklenia niewielkich okien. Rozprzestrzenienie się islamu w VII w. n.e. pozwoliło na odrodzenie tradycji szklarskich utraconych na zachodzie. Dalej produkowano szkło mozaikowe, lane i dmuchane naczynia, przy czym nastąpił rozwój technik zdobniczych. Wytwarzano lustrzane szkło o charakterystycznym połysku, a złocone i emaliowane naczynia osiągnęły apogeum świetności. Powierzchnię naczyń zdobiono także różnokolorowymi motywami roślinnymi, wzorami graficznymi lub kaligrafią. Reliefy były wycinane, odciskane z matrycy lub szlifowane. Poprzez sojusze polityczne i handel nowe metody ornamentowania szkła w świecie islamu, powoli przechodziły do świata zachodniego, dając początek renesansu wytwórczości szkła w Europie.
5. Fot. Lampka meczetowa XIX w.
Historia szkła - szkło z wyspy Murano
W średniowiecznej Europie produkowano szklaną zastawę stołową, pojemniki i szyby okienne. Część szkła codziennego użytku była zielona dzięki zanieczyszczeniu żelazem obecnym w piasku, służącym do produkcji szkła. Nazywano je szkłem leśnym. Z czasem odrodziło się także szkło luksusowe. Od XIII w. palmę pierwszeństwa w produkcji szkła przejęła Wenecja z pobliską wyspą Murano, gdzie wytwarzano bezbarwne i kolorowe szkło, mające w średniowieczu i okresie renesansu duży wpływ na produkcję tego materiału w całej Europie. Między XV a XVI w. weneccy hutnicy wytwarzali bezbarwne cristallo, przypominające wyglądem kryształ górski, z którego produkowali cienkie kieliszki o prostym, eleganckim kształcie (część z nich miała trzonki odlewane na kształt lwów lub smoków), oraz calcedonio, bogate szkło marmurkowe imitujące chalcedon (agat i opal), w recepturze którego znajdowały się tlenki metali. Szkło weneckie było sprzedawane w całej Europie i muzułmańskim wschodzie. Wielu europejskich wytwórców szkła starało się kopiować bezbarwne szkło weneckie, jednak surowe prawo regulowało eksport materiałów, jak i rozpowszechnianie nowinek technologicznych z tego miasta.
6 Fot. Naczynia wykonane z kolorowego szkła Murano.
W XVII w. szkło weneckie nadal cieszyło się popularnością, jednak wytwórcy w innych krajach europejskich udoskonalili receptury i znaleźli własne sposoby na produkcję bezbarwnego szkła. W tym czasie dominowały produkcje niemieckich i czeskich hut. Bezbarwne szkło było starannie szlifowane i grawerowane. Ponadto cienkościenne wyroby szklane dekorowano kolorową emalią. Rozwinęła się także produkcja głęboko ciemnoczerwonego szkła barwionego chlorkiem złota oraz nietransparentnego białego szkła, imitującego chińską porcelanę. Dodanie do masy szklanej tlenku ołowiu lub kredy pozwoliło wytwórcom na wyprodukowanie szkła pełnego blasku, imitującego kryształ górski. Kryształ, zależnie od dodatku był różnej twardości i wymagał głębokiego szlifu, rżnięcia lub grawerunku oraz polerowania. Szkło w stylu kryształu górskiego imitowało luksusowe naczynia z Europy i Orientu rżnięte często z tego mineralnego kwarcu. Był to najbardziej poszukiwany i ceniony rodzaj szkła na przełomie XVIII i XIX w.
Historia szkła - szkło współcześnie
XIX-wieczni projektanci czerpali inspiracje ze stylów historycznych, natury i sztuki orientalnej, jednak już w połowie wieku pojawiły się nowe idee projektowe - formy i dekoracje szklanych obiektów miały odnosić się do ich przeznaczenia i surowca. Po 1900 r. szkło było jednym z wielu mediów sztuki i wzornictwa. Odtworzono historyczne techniki obróbki szkła i eksperymentowano z nowymi kolorami. Wykorzystywano je do produkcji naczyń, rzeźb i mebli. W okresie powojennym różnorodność artystycznych stylów znalazła odbicie w sztuce i designie, rozciągając się od masowej produkcji kieliszków do limitowanych edycji unikatowych obiektów artystycznych.
7 Fot. Komplet naszyć ze szkła kryształowego z Huty Julia z kolekcji Polski Stół.
Historia szkła - szkło produkowane w Chinach
Równocześnie szkło rozwijało się na Dalekim Wschodzie, choć z racji tradycji odlewania naczyń z brązu lub wypalania z gliny nie było cenione tak bardzo jak na zachodzie. Szkło jako soczewki znano w Chinach już u schyłku X w. W XIII w. zastosowano je okularach (niezależnie tego samego w XIII w. dokonano w Wenecji), a kilka wieków później w lunecie. Od schyłku XVII w. produkowano w Chinach szkło imitujące porcelanę oraz szklane buteleczki na tabakę naśladujące kamienie szlachetne.
8 Fot. Niebieski szklany dzbanek na wodę z rybami i algami z czasów dynastii Qing.
Zdjęcia:
1. Fot. Obsydian. Żródło: https://www.swkatarzyna-muzeum.pl/2017/10/magiczny-obsydian/
2. Fot. Szkło ze starożytnego Egiptu w Metropolitan Museum of Art.
Źródło: https://en.wikipedia.org/wiki/Ancient_Egyptian_technology
3. Fot. Główka - amulet ze szkła. Przykład sztuki fenickiej i kartagińskiej.
4. Fot. Rzymskie szkło antyczne. Źródło: https://www.thearchaeologist.org/blog/an-unbreakable-story-the-lost-roman-invention-of-flexible-glass
5. Fot. Lampka meczetowa XIX w. Żrodło: https://www.cmog.org/article/brief-history-islamic-glassmaking
6. Fot. Naczynia wykonane z kolorowego szkła Murano. Żródło: https://www.invaluable.com/blog/murano-glass/
7. Fot. Komplet naszyć ze szkła kryształowego z Huty Julia z kolekcji Polski Stół. Żródło: https://www.designalive.pl/polaczeni-nad-polskim-stolem/
8. Fot. Niebieski szklany dzbanek na wodę z rybami i algami z czasów dynastii Qing. Żródło: http://www.ecns.cn/visual/hd/2015/10-13/78258.shtml